Монголын уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахад тал хээрийн экосистемийн доройтлыг бууруулах нь шийдвэрлэх үүрэгтэй

Монгол улсын газар нутгийн 70%-ийг бүрхэн 110.0 сая га газар тэлж тогтсон тал хээр нутаг байгалийн унаган төрхөө хадгалж үлдсэн дэлхийн цөөн экосистемийн нэг юм. Ойтой харьцуулахад ган, түймэр гэхчлэн байгалийн эрсдлийг тэсвэрлэх чадвар илүүтэй тал хээрийн экосистем хүлэмжийн хийг тогтвортой шингээх, хадгалах өндөр чадамжтай гэж эрдэмтэд үзэж байна.

Тал хээр нутгийг малын бэлчээрийн зориулалтаар ашиглахдаа хөрсний органик нэгдлүүдийн хэвийн байдлыг алдагдуулахгүй байх нь карбоны шингээлт, агууламжийг нэмэгдүүлнэ. Фотисинтезийн үзэгдлийн явцад агаар мандлаас шингээж авсан СО2 ургамлын үндсээр дамжин хөрсний гүнд орж хэдэн сая жилийн турш хуримтлагдан хадгалагдаж байдаг.

Өнөө үед бэлчээрийн газрын карбоны шингээлтийг голдуу хөрсний өнгөн хэсэгт шингэсэн хэмжээгээр тооцож байгаа ч ба ихэнх хувь нь хөрсний гүний давхаргад шингэж хадгалагддаг гэдэгийг анзаарч эхэлж байна. Тал хээрийн өнгөн хөрс талхагдаж доройтвол гүний давхаргад олон зуун жил хуримтлагдсан карбон ил гарч агаар мандалд цацагдах эрсдэлтэй. Тийм учраас эрдэмтэд уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах чиглэлээр хийгдэх үйл ажиллагаа хөрсний дор хуримтлагдсан карбоныг алдагдахаас сэргийлэх, хэрвээ алдагдаж эхэлбэл дахин нөхөн сэргээх бараг боломжгүй гэж зөвлөж байна.

Бэлчээрийн менежментийн судалгааны салбарт хөрс, ургамлын доройтол дахин нөхөн сэргэх боломжгүйгээр өөрчлөгдөхийг “босго давах” гэж нэрийддэг. Монголын тал хээрийн  бэлчээрийн хичнээн хувь нь энэ босгыг давсан бэ гэдэг асуултад хариулах цаг хугацаа ирж байна. Сүүлийн гуч гаруй жилийн туршид Монголын мал сүргийн тоо гурав дахин өсч бэлчээрийн даац тэр хэмжээгээр хэтэрсэн. Үүний улмаас тал хээрийн нутгийн 65% талхагдалд өртжээ.

Гэвчиг, бэлчээр нутгийг дөрвөн улирлын бүтээмжид нь тохируулан сэлгэж амраан ашиглаж ирсэн  Монгол малчдын уламжлалт арга ухаан байгалийн аясаар нөхөн сэргэх чадварын хараахан алдагдуулаагүй байна. Судалгааны дүнгүүд талхагдсан бэлчээрийн 85% нь хэрвээ ачааллын бууруулбаль байгалийн аясаар сэргэн ургах чадвараа хадгалж үлдсэн гэдэгийг харуулж байна.  

2015 онд гарсан Монголын бэлчээрийн төлөв байдлын анхны үндэсний тайлан нийт тал хээр нутгийн 65% ямар нэгэн хэмжээгээр доройтсон ч, 94% нь байгалийн аясаараа сэргэн ургах чадвараа хадгалж үлдсэн гэж дүгнэсэн байна. 2018 онд гарсан хоёрдахь удаагийн тайлан талхагдсан бэлчээрийн хэмжээ буурч 57% болсныг тэмдэглэн, цаг агаарын тааламжтай нөхцөл, малчид бэлчээрийн сэлгээ хуваарийг төлөвлөгөөтэй хийх хандлага нэмэгдсэнтэй холбоотой гэжээ. 2022 онд гарсан үндэсний тайлан хүчтэй доройтсон зарим бэлчээр сэргэж байгааг мөн тэмдэглэсэн байна.

Энэ нь тал хээрийн бэлчээр нутгийн байгалийн аясаар нөхөн сэргэх чадварыг хадгалахад ургамал ургалт, нөхөн төлжих хугацааг тааруулан амраах, сэлгэн ашиглах, малын тоо, ачааллыг бэлчээрийн улирлын ургац, даацад нийцүүлэн ашиглахын чухлыг харуулж байна.

Монголд тал хээрийн бэлчээрийн экосистемийн өөрчлөлт, ашиглалтын нөлөө хандлагыг хэмждэг хоёр систем бий. Монгол эрдэмтэд, олон улсын судлаачидтай хамтран сэрүүн бүсийн тал хээрийн системийн экологийн чадавхийг тодорхойлон, түүнээсээ хэрхэн шилжин өөрчлөгдөж байгааг хэмждэг Төлөв Байдлын Өөрчлөлтүүдийн загваруудыг боловсруулан гаргасан. Энэ систем АНУ, Австрали, Шинэ Зеланд зэрэг олон оронд хэрэглэгддэг. Монголын тал хээр нутагт 22 төрлийн экологийн чадавхийн ангилал байгааг ургамал, хөрс, бүтээмж, газрын гадаргын байрлал, бичил уур амьсгалын шинж чанарууд, онцлогыг үндэслэн гаргасан ба энэ нь тухайн бэлчээрийн экологийн чадавхи бүрт дүйцсэн ашиглалт, ачааллыг тооцоолох боломж олгож байна.

Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоо малчидтай хамтран талхагдлын янз бүрийн түвшинд байгаа бэлчээр хэрхэн нөхөн сэргэж байгааг тодорхойлох судалгаа явуулжээ. Маш хүчтэй доройтсон бэлчээр хүртэл ачааллын бууруулан, даацад тохируулан  мал бэлчээвэл цаг агаарын тааламжтай нөхцөлд нөхөн сэргэж байгааг олж тогтоосон байна. 

Хоёр жил тутам гаргадаг Уур амьсгалын өөрчлөлтийн ил тод байдлын тайланг Монгол улс саяхан гаргасныг үзэхэд хөдөө аж ахуйн салбарт нийт хүлэмжийн ялгарлын 53% оногдож байгаа ба үүний 34% газрын доройтлоос үүдэлтэй гэсэн байна. Монгол орны газар нутгийн дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг тал хээрийн экосистем хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, шингээлтийг нэмэгдүүлэхэд маш чухал үүрэгтэй. Хүчтэй доройтсон бэлчээрийг механик аргаар сайжруулах нь Монголын уур амьсгалын нөхцөлд маш өндөр зардалтай бас бэрхшээл ихтэй гэдэгийг олон туршилтын дүн харуулж байна. Хамгийн өртөг зардал багатай арга бол бэлчээрийн даацад малынхаа тоо толгойг тохируулах, сэлгэж амраан ашиглах гэдэгийг эрдэмтэд мөн тогтоосон байна. Үүнийг дундын бэлчээрээ хамтран ашигладаг малчид хамтын төлөвлөлт гарган, зохион байгуулалтаа сайжруулан хийх бүрэн боломжтой. Энэ санаачилгыг дэмжих хууль эрх зүйн тааламжтай орчин бүрдүүлэх хэрэгцээ байна. Зарим сумдад дөрвөн улирлын бэлчээрээ дундаа ашиглаж ирсэн малчид зөвшилцөн, бүгдээрээ даган мөрдөх сэлгээний төлөвлөгөө гаргаж бэлчээрийн даацдаа тохируулан нүүдэл сэлгээ хийж байна. Түүнчлэн, улирлын бэлчээрийн хил заагаа зөвшилцөж, дагаж мөрдөх журамтай болжээ. Энэ нь сумын удирдлагатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах, бэлчээрийг тогтсон хуваарийн дагуу амрааж сэлгэн ашиглах, малын хөлийн бөөгнөрлийг зохицуулах боломжийг олгож байна.

Бэлчээр доройтох шинж тэмдэг илрэнгүүт малчид бууриа сэлгэж нөхөн сэргэх боломж гаргадаг энэ уламжлалт аргыг эрдэмтэд бэлчээр ашиглалтын “4 Алтан дүрэм” гэж нэрлэсэн байдаг ба эдгээр нь: бэлчээрийн даацыг үл хэтрүүлэх, бэлчээрийн ургамлын байгалийн аясаар сэргэн ургах чадварыг хадгалах, ургамалд нөхөн төлжих хугацаа тавьж өгөх, бэлчээрийг ашиглах урьдчилсан төлөвлөгөө гаргаж мөрдөх юм.

Эдгээр байгалийн шийдлүүд тал хээр нутгийг зүй зохистой ашиглах өргөн боломжийг олгож байна. Бэлчээрийн улирлын даацид дүйцүүлэн мал сүргээ адгуулах нь ургамал, хөрс нөхөн төлжих, агаар мандлаас карбоныг шингээх, хадгалах зэрэг тал хээр нутгийн экосистемийн үйлчилгээг хадгалах, улс орон, дэлхийн нийтийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.

Дэлхий нийтийн хэмжээнд тал хээр нутгийн экосистемийн үйлчилгээг бүрэн ойлгож үнэлэхгүй байгааг сайжруулах хэрэгцээ байна. Тал хээр нутаг малын тэжээлийн нөөцөөс гадна бороо хурын усыг шингээх, түүнийгээ гантай, хуурай жилүүдэд нөөцлөн ашиглах, хөрсний үржил шимийг хамгаалан элэгдэл, цөлжилтөөс сэргийлэх зэрэг олон байгалийн  экосистемийн үйлчилгээг үзүүлж байдагийг анзаарч үнэлэх цаг болжээ. Эдгээрийг Үндэсний Тодорхойлсон Хувь Нэмэр, Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, Урт хугацааны хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах стратеги зэрэг чухал баримт бичгүүдэд тусгах нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд нутгийн иргэд, экосистемийн дасан зохицох, тэсвэрлэх үйл явцыг дэмжиж ирээдүйд ирж болзошгүй эрсдэлээс сэргийлэх чухал алхам болно.

АХБ-ны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн ахлах мэргэжилтэн Ц.Энх-Амгалан