Монгол Улс цөмийн материалын хяналтгүй орон болж хувирав уу?

"Шар нунтагийн" хэрэг хууль зөрчсөн үү?

Саяхан олон нийтийн телевизийн шууд мэтгэлцээний үеэр ураны олборлолтыг дэмжигч оролцогч нэгэн шилтэй "шар нунтаг" үзүүлж, энэ нь аюулгүй хэмээн сурталчилсан үйлдэл нь нийгэмд түгшүүр, асуулт дагуулсан хэрэг боллоо. Монгол Улсын хууль тогтоомж, олон улсын стандартын хүрээнд ийм төрлийн материал олон нийтийн өмнө задгай хэлбэрээр, хамгаалалтгүйгээр танилцуулагдах нь хэр зохистой вэ? Хэрэв үнэхээр тухайн бодис нь уран агуулсан цацраг идэвхт "шар нунтаг" байсан бол ямар хууль зөрчсөн болох вэ?

Шар нунтаг гэж юу вэ?

Шар нунтаг (yellowcake) нь ураны хүдэр боловсруулах явцад гардаг бүтээгдэхүүн бөгөөд уран-оксид (U₃O₈)-ын нэгдэлтэй, цацраг идэвхт бодис юм. Энэ материал нь цөмийн түлш үйлдвэрлэх эхний бүтээгдэхүүн бөгөөд нарийн ширхэгтэй нунтаг хэлбэртэй тул амьсгалын замаар хүний биед нэвтрэхэд аюултай.

Шар нунтаг нь цацраг ялгаруулдаг бөгөөд альфа туяа нь арьсаар нэвтрэхгүй ч дотоод эрхтэнд нэвтрэх тохиолдолд ноцтой үр дагавар үүсгэх боломжтой. Иймд энэ төрлийн бодисыг тээвэрлэх, хадгалах, ашиглах, танилцуулах бүхий л үйл явц тусгай зөвшөөрөлтэй, хяналттай нөхцөлд явагдах ёстой.

Хэрэв жинхэнэ шар нунтаг байсан бол ямар хууль зөрчсөн бэ?

1. Цөмийн энергийн тухай хууль (2009 он)

Цацраг идэвхт бодисыг ашиглах, хадгалах, тээвэрлэх, сурталчлах бүх үйл ажиллагаа нь Цөмийн энергийн комиссын тусгай зөвшөөрөлтэй этгээдээр хийгдэх ёстой.

Шар нунтагийг зөвшөөрөлгүй этгээд хадгалсан, авчирсан, үзүүлсэн бол энэ нь хууль бус цацраг идэвхт бодистой харьцсан ноцтой зөрчил болно.

2. Цацрагийн аюулгүйн тухай журам

Цацраг идэвхт бодисыг олон нийтэд үзүүлэх, задгай хэлбэрээр танилцуулах нь тусгай хамгаалалт, цацрагийн хяналтын тоног төхөөрөмж, мэргэжлийн дүгнэлт шаарддаг.

Шууд болон дам хор нөлөө үүсгэж болох аливаа бодисыг нийгмийн дунд сурталчлах, түгээх нь тусгай зөвшөөрөлгүй бол хариуцлага хүлээх үндэслэлтэй.

3. Зөрчлийн тухай хууль (2017), 5.13 дугаар зүйл

Цацраг идэвхт бодистой холбоотой хуурамч дохио, мэдээлэл тараах нь зөрчилд тооцогдож, иргэнд 150–1,000 нэгжийн торгууль ногдуулж болно.

Хэрэв үүний улмаас олон нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд хохирол учирвал Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нөхцөл ч үүсч болно.

4. Олон улсын цацрагийн хяналтын журам (IAEA)

Цацраг идэвхт материалтай харьцах, хадгалах, сурталчлах бүхий л үйл ажиллагаа нь бүртгэлтэй, хянагддаг, аюулгүйн заавартай байх ёстой.

Монгол Улс нь олон улсын гэрээ хэлэлцээрт нэгдсэн орон тул ийм төрлийн зөрчил нь гадаадын байгууллагуудаас хяналт, сануулга авах шалтгаан болно.

Хэрэв жинхэнэ биш байсан бол?

Хэрэв тухайн үзүүлсэн бодис нь цацраг идэвхт биш, жирийн нунтаг байсан ч “шар нунтаг” хэмээн танилцуулж олон нийтийн дунд буруу ойлголт төрүүлсэн бол:

Зөрчлийн тухай хууль, 14.9.1 — Хуурамч сурталчилгаа

Зөрчлийн тухай хууль, 5.13.1 — Нийтийг түгшээсэн буруу мэдээлэл тараах

Эрүүгийн хуулийн 24.5 — Химийн бодисын хууль бус сурталчилгаа

гэсэн зүйл ангиудаар зөрчилд тооцогдох, торгууль ногдох, эсвэл давтан бол хариуцлага хүлээлгэх үндэслэлтэй.

Дүгнэлт:

Монгол Улсад цацраг идэвхт бодисын хяналт, ашиглалт, сурталчилгаатай холбоотой хууль эрх зүйн зохицуулалт байгаа ч түүний хэрэгжилт, хяналт, хариуцлага сул байгааг дээрх үйлдэл ил тод харууллаа. Хэрэв энэ нь үнэхээр шар нунтаг байсан бол:

Монгол Улсын хууль тогтоомж ноцтой зөрчигдсөн;

Цацраг идэвхт бодис олон нийтэд ил задгай хүрсэн;

Улс төрийн зорилгоор аюултай бодисыг сурталчилсан;

Төрийн хяналтгүй, хариуцлагагүй байдлыг баталсан;

Үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлж болзошгүй алхам болсон.

Харин хуурамч байсан ч — энэ нь ураны олборлолтыг сурталчлах нэрийн дор олон нийтийн ойлголтыг төөрөгдүүлж, цацрагийн бодлогын талаарх итгэлийг сулруулах алхам боллоо.

Цөмийн материал бол тоглоом биш. Монгол Улс хяналт, хариуцлагаа алдаж эхэлсэн эсэхийг энэ үйл явдал тун тод томруунаар илчилж байна.

Бодит байдал иймд Дорноговь аймгийн Улаанбадрахд буй францын Бадрах энержи компанийн уурхай ямар ч хяналтгүй байна даа.

Ж.Ганбаатар